داستان اختراع صابون | مردمان قدیم چگونه خودشان را می‌شستند؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ مردمان باستان چگونه به فرمول صابون رسیدند. این مقاله تاریخچه‌ای مختصر از کشف اتفاقی صابون است.

صابون فرمولی نسبتاً ساده و تاریخچه‌ای طولانی دارد. اما قرن‌ها، آب تنها ابزار شستشو بود. مثلاً، در تمدن رود سند – فرهنگی متعلق به ۲۶۰۰ تا ۱۹۰۰ ق. م که در پاکستان، هند و افغانستان امروزی شکوفا شد - حمام بزرگ در موهنجو دارو یکی از اولین حمام‌های عمومی برای حمام بخار شناخته می‌شود. اما بخار هم فقط کمی می‌تواند در تمیزی اثرگذار باشد.

جودیث ریدنر، مورخ دانشگاه می‌سی‌سی‌پی، می‌گوید: «قبل از آنکه صابون به بخش اصلی بهداشت فردی تبدیل شود، مردم زیادی بوی خیلی بدی می‌دادند.»

با اینکه فرمول صابون‌های مدرن حاوی مواد تشکیل‌دهنده افزوده است، صابون‌های اولیه معجونی ساده بودند. کریستین کنکول، شیمیدان در دانشگاه آلبانی، می‌گوید: «صابون نمک اسید چرب است. به این معنی که ترکیب یک قلیا – ترکیب محلول در آب – و چربی است. مولکول صابون، به عنوان یک ترکیب شیمیایی، دارای یک سر آب‌دوست و دنباله زنجیره کربن روغن و چربی‌دوست است که مولکول‌های کثیفی را احاطه و آنها را پاک می‌کند.»

این فرمول ساده کلید ساخت صابون‌های پیشامدرن در تمدن‌های باستانی بود. گیاهان، صفرای حیوانی، انواع روغن‌ها و لایه‌بردار‌هایی مثل شن و خاکستر چوب، همگی مواد اصلی تشکیل‌دهنده این پاک‌کننده‌های اولیه بودند.»

پیدا کردن رد صابون‌های باستانی برای مورخان سخت است، زیرا یک مانع بزرگ وجود دارد و آن حلالیت صابون است. ست راسموسن، شیمیدان-مورخ، در دانشگاه داکوتای شمالی، می‌گوید: «می‌توانیم از تاریخ‌گذاری شیمیایی و باستان‌شناسی استفاده کنیم، اما این امر نیازمند نمونه‌ای است که از زمان تولید تا امروز باقی مانده باشد.»

نخستین مستند‌های ثبت‌شده از مواد شبیه به صابون به حدود ۲۵۰۰سال ق. م در بین‌النهرین باز می‌گردد. الواح گلی نشان می‌دهد که سومری‌ها از آب و کربونات سدیم – یک نمک پودری که از خاکستر گیاه به دست می‌آمد – برای تمیز کردن خودشان و از آبجو و آب داغ برای تمیز کردن زخم‌هایشان استفاده می‌کردند.

دو قرن بعد، امپراتوری آکدی در منطقه بین‌النهرین از مخلوطی از گیاهانی مثل نخل خرما، کاج مخروطی و گیاهان بوته‌ای به نام تماشیر استفاده می‌کرد. این مخلوط با مواد اولیه صابون‌های امروزی همخوانی دارد. قلیایی مثل تماشیر، روغنی مثل نخل خرما و ساینده‌ای مثل کاج مخروطی، دستورالعمل تهیه صابون در عهد باستان بودند.

ریدنر می‌گوید: «درحقیقت، فرمول صابون‌های باستانی و امروزی خیلی با هم تفاوت ندارند.».

اما چطور شد که مردم در فقدان علم مدرن در دوران باستان صابون ساختند؟ احتمالاً ساخت صابون خیلی تصادفی رخ داده است. کنکول می‌گوید، مثلاً، شستن ظرف چرب با خاکستر گیاه زیر آب داغ می‌تواند صابون تولید کند. همانطور که چربی حیوان با خاکستر چوب چنین کاری می‌کند. مورخان این روش‌ها را به دوران بابلی و مصر باستان نسبت داده‌اند. ناترون (یک نوع نمک)، خاک رس و سنگ‌صابون مبتنی بر تالک سایر مواد تشکیل‌دهنده‌ای هستند که در بقایای به جای مانده از مصر باستان کشف شده‌اند و احتمالاً بخشی از روتین‌های حمام یا، ناگوارتر، ماده‌ای شیمیایی بودند که در نتیجه تجزیه اجساد حاصل شده بودند.

یونانیان و رومی‌های باستان رویکردی نسبتاً متفاوت نسبت به حمام کردن داشتند. آنها بعد از خیس کردن خودشان با آب، به خودشان روغن زیتون معطر می‌مالیدند و سپس باقی‌مانده چرک را با ابزاری به نام استریژیل از روی پوست می‌زدودند. اما به گفته راسموسن، این کار به جای آن تکنیک تمیز کردن باشد، چرک‌ها را می‌پوشاند.

او می‌گوید: «گاهی اوقات روغن حاوی عصاره‌های گیاهی معطر بود؛ بنابراین در این دوران روغن‌ها به عنوان عطر استفاده می‌شدند.»

راسموسن می‌گوید: «بسیاری از این مخلوط‌های صابونی برای تمیز کردن پارچه به جای بدن انسان استفاده می‌شدند. این روش‌ها بیش‌تر از آنکه روشی برای تمیزی باشند، بخشی از یک فرایند صنعتی بودند.»

مورخان مطمئن نیستند که حمام کردن با صابون از چه زمانی تبدیل به امری عادی شد اما، به گفته ریدنر، در جهان غرب امری متأخر محسوب می‌شود- احتمالاً اواخر دهه ۱۸۰۰ بود که صابون نخستین‌بار برای حمام کردن استفاده شد.

او می‌گوید: «چندین عامل همگرا علت این مسئله هستند. یکی از دلایل آن است که چربی ارزان در دسترس گسترده قرار گرفت. بعد انقلاب صنعتی تولید صابون را از خانه به کارخانه منتقل کرد. مهندسان و اصلاح‌طلبان شهری نیز به سمت «تمیز کردن» جوامع مهاجر گرایش پیدا کردند که این چرخش را تسهیل کرد. علاوه بر آن، جنگ‌های داخلی و کریمه تأکید بیش‌ازحدی روی استرلیزه کردن بیمارستان‌ها و بهداشت داشتند.

ریدنر می‌گوید: همه این عوامل دست به دست هم باعث ایجاد بازاری برای تولید صابون توسط شرکت‌های آمریکایی مثل پروتکتور اند گمبل شد که شروع به کسب سود‌های کلان از این فرمول ساده کردند. / راهنماتو